अथ शब्दानुशासनम् ।
अथ इति अयम् शब्दः अधिकारार्थः प्रयुज्यते ।
शब्दानुशासनम् शास्त्रम् अधिकृतम् वेदितव्यम् ।
केषाम् शब्दानाम् ।
लौकिकानाम् वैदिकानाम् च ।
तत्र लौकिकाः तावत् गौः अश्वः पुरुषः हस्ती शकुनिः मृगः ब्राह्मणः इति ।
वैदिकाः खलु अपि - शम् नः देवीः अभिष्टये ।
इषे त्वा ऊर्जे त्वा ।
अग्निम् ईल्̥ए पुरोहितम् ।
अग्ने अयाहि वीतये इति ।
अथ गौः इति अत्र कः शब्दः ।
किम् यत् तत् सास्नालाङ्गूलककुदखुरविषाणि अर्थरूपम् सः शब्दः ।
न इति आह ।
द्रव्यम् नाम तत् ।
यत् तर्हि तत् इङ्गितम् चेष्टितम् निमिषितम् सः शब्दः ।
न इति आह ।
क्रिया नाम सा ।
यत् तर्हि तत् शुक्लः नीलः कृष्णः कपिलः कपोतः इति सः शब्दः ।
न इति आह ।
गुणः नाम सः ।
यत् तर्हि तत् भिन्नेषु अभिन्नम् छिन्नेषु अच्छिन्नम् सामान्यभूतम् सः शब्दः ।
न इति आह ।
आकृतिः नाम सा ।
कः तर्हि शब्दः ।
येन उच्चारितेन सास्नालाङ्गूलककुदखुरविषाणिनाम् सम्प्रत्ययः भवति सः शब्दः ।
अथ वा प्रतीतपदार्थकः लोके ध्वनिः शब्दः इति उच्यते ।
तत् यथा शब्दम् कुरु मा शब्दम् कार्षीः शब्दकारी अयम् माणवकः इति ।
ध्वनिम् कुर्वन् एवम् उच्यते ।
तस्मात् ध्वनिः शब्दः ।
कानि पुनः शब्दानुशासनस्य प्रयोजनानि ।
रक्षोहागमलघ्वसन्देहाः प्रोयोजनम् ।
रक्षार्थम् वेदानाम् अध्येयम् व्याकरणम् ।
लोपागमवर्णविकारज्ञः हि सम्यक् वेदान् परिपालयिष्यति ।
ऊहः खलु अपि. न सर्वैः लिङ्गैः न च सर्वाभिः विभक्तिभिः वेदे मन्त्राः निगदिताः. ते च अवश्यम् यज्ञगतेन यथायथम् विपरिणमयितव्याः. तान् न अवैयाकरणः शक्नोति यथायथम् विपरिणमयितुम्. तस्मात् अध्येयम् व्याकरणम् ।
आगमः खलु अपि ।
ब्राह्मणेन निष्कारणः धर्मः षडङ्गः वेदः अध्येयः ज्ञेयः इति ।
प्रधानम् च षट्सु अङ्गेषु व्याकरणम् ।
प्रधाने च कृतः यत्नः फलवान् भवति ।
लघ्वर्थम् च अध्येयम् व्याकरणम्. ब्राह्मणेन अवश्यम् शब्दाः ज्ञेयाः इति ।
न च अन्तरेण व्याकरणम् लघुना उपायेन शब्दाः शक्याः ज्ञातुम् ।
असन्देहार्थम् च अध्येयम् व्याकरणम् ।
याज्ञिकाः पठन्ति ।
स्थूलपृषतीम् आग्निवारुणीम् अनड्वाहीम् आलभेत इति ।
तस्याम् सन्देहः स्थूला च असौ पृषती च स्थूलपृषती स्थूलानि पृषन्ति यस्याः सा स्थूलपृषती ।
ताम् न अवैयाकरणः स्वरतः अध्यवस्यति ।
यदि पूर्वपदप्रकृतिस्वरत्वम् ततः बहुव्रीहिः. अथ अन्तोदात्तत्वम् ततः तत्पुरुषः इति ।
इमानि च भूयः शब्दानुशासनस्य प्रयोजनानि ।
ते असुराः , दुष्टः शब्दः , यत् अधीतम् , यः तु प्रयुङ्क्ते , अविद्वांसः , विभक्तिम् कुर्वन्ति , यः वै इमाम् , चत्वारि , उत त्वः , सक्तुम् इव , सारस्वतीम् , दशम्याम् पुत्रस्य , सुदेवः असि वरुण इति ।
ते असुराः ।
ते असुराः हेलयः हेलयः इति कुर्वन्तः परा बभूवुः ।
तस्मात् ब्राह्मणेन न म्लेच्छितवै न अपभाषितवै ।
म्लेच्छः ह वै एषः यत् अपशब्दः ।
म्लेच्छाः मा भूम इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
ते असुराः
दुष्टः शब्दः ।
दुष्टः शब्दः स्वरतः वर्णतः वा मिथ्या प्रयुक्तः न तम् अर्थम् आह ।
सः वाग्वज्रः यजमानम् हिनस्ति यथा इन्द्रशत्रुः स्वरतः अपराधात् ।
दुष्टान् शब्दान् मा प्रयुक्ष्महि इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
दुष्टः शब्दः ।
यत् अधीतम् ।
यत् अधीतम् अविज्ञातम् निगदेन एव शब्द्यते अनग्नौ इव शुष्कैधः न तत् ज्वलति कर्हि चित् ।
तस्मात् अनर्थकम् मा अधिगीष्महि इति अध्येयम् व्याकरणम्. यत् अधीतम् ।
यः तु प्रयुङ्क्ते ।
यः तु प्रयुङ्क्ते कुशलः विशेषे शब्दान् यथावत् व्यवहारकाले सः अनन्तम् आप्नोति जयम् परत्र वाग्योगवित् दुष्यति च अपशब्दैः ।
कः ।
वाग्योगवित् एव ।
कुतः एतत् ।
यः हि शब्दान् जानाति अपशब्दान् अपि असौ जानाति ।
यथा एव हि शब्दज्ञाने धर्मः एवम् अपशब्दज्ञाने अपि अधर्मः ।
अथ वा भूयान् अधर्मः प्राप्नोति ।
भूयांसः अपशब्दाः अल्पीयांसः शब्दाः ।
एकैकस्य हि शब्दस्य बहवः अपशब्दाः ।
तत् यथा गौः इति अस्य शब्दस्य गावी गोणी गोता गोपोतलिका इति एवमादयः अपभ्रंशाः ।
अथ यः अवाग्योगवित् ।
अज्ञानम् तस्य शरणम् ।
न अत्यन्ताय अज्ञानम् शरणम् भवितुम् अर्हति ।
यः हि अजानन् वै ब्राह्मणम् हन्यात् सुराम् वा पिबेत् सः अपि मन्ये पतितः स्यात्. एवम् तर्हि सः अनन्तम् आप्नोति जयम् परत्र वाग्योगवित् दुष्यति च अपशब्दैः ।
कः. अवाग्योगवित् एव ।
अथ यः वाग्योगवित् ।
विज्ञानम् तस्य शरणम् ।
क्व पुनः इदम् पठितम् ।
भ्राजाः नाम श्लोकाः ।
किम् च भोः श्लोकाः अपि प्रमाणम् ।
किम् च अतः ।
यदि प्रमाणम् अयम् अपि श्लोकः प्रमाणम् भवितुम् अर्हति ।
यत् उदुम्बरवर्णानाम् घटीनाम् मण्डलम् महत् पीतम् न स्वर्गम् गमयेत् किम् तत् क्रतुगतम् नयेत् इति ।
प्रमत्तगीतः एषः तत्रभवतः ।
यः तु अप्रमत्तगीतः तत् प्रमानम् ।
यस् तु प्रयुङ्क्ते ।
अविद्वांसः ।
अविद्वांसः प्रत्यभिवादे नाम्नः ये प्लुतिम् न विदुः कामम् तेषु तु विप्रोष्य स्त्रीषु इव अयम् अहम् वदेत् ।
अभिवादे स्त्रीवत् मा भूम इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
अविद्वांसः
विभक्तिम् कुर्वन्ति ।
याज्ञिकाः पठन्ति ॒ प्रयाजाः सविभक्तिकाः कार्याः इति ।
न च अन्तरेण व्याकरणम् प्रयाजाः सविभक्तिकाः शक्याः कर्तुम्. विभक्तिम् कुर्वन्ति
यः वै इमाम् ।
यः वै इमाम् पदशः स्वरशः अक्षरशः वाचम् विदधाति सः आर्त्विजीनः ।
आर्त्विजीनाः स्याम इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
यः वै इमाम् ।
चत्वारि ।
चत्वरि शृङ्गा त्रयः अस्य पदा द्वे शीर्षे सप्त हस्तासः अस्य त्रिधा बद्धः वृषभः रोरवीति महः देवः मर्त्यान् अ विवेश ।
चत्वारि शृङ्गानि चत्वारि पदजातानि नामाख्यातोपसर्गनिपाताः च ।
त्रयः अस्य पादाः त्रयः कालाः भूतभविष्यद्वर्तमानाः ।
द्वे शीर्षे द्वौ शब्दात्मानौ नित्यः कार्यः च ।
सप्त हस्तासः अस्य सप्त विभक्तयः ।
त्रिधा बद्धः त्रिषु स्थानेषु बद्धः उरसि कण्ठे शिरसि इति ।
वृषभः वर्षणात् ।
रोरवीति शब्दम् करोति ।
कुतः एतत् ।
रौतिः शब्दकर्मा ।
महः देवः मर्त्यान् आविवेश इति ।
महान् देवः शब्दः ।
मर्त्याः मरणधर्माणः मनुष्याः ।
तान् आविवेश ।
महता देवेन नः साम्यम् यथा स्यात् इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
अपरः आह ॒ चत्वरि वक् परिमिता पदनि तनि विदुः ब्राह्मण ये मनीषिणः गुहा त्रीणि निहिता न इङ्गयन्ति तुरीयम् वाचः मनुष्याः वदन्ति ।
चत्वारि वाक् परिमिता पदानि ।
चत्वारि पदजातानि नामाख्यातोपसर्गनिपाताः च ।
तानि विदुः ब्राह्मणाः ये मनीषिणः ।
मनसः ईषिणः मनीषिणः ।
गुहा त्रीणि निहिता न इङ्गयन्ति ।
गुहायाम् त्रीणि निहितानि न इङ्गयन्ति ।
न चेष्टन्ते ।
न निमिषन्ति इति अर्थः ।
तुरीयम् वाचः मनुष्याः वदन्ति ।
तुरीयम् ह वै एतत् वाचः यत् मनुष्येषु वर्तते ।
चतुर्थम् इति अर्थः ।
चत्वारि ।
उत त्वः ।
उत त्वः पश्यन् न ददर्श वचम् उत त्वः श्र्ण्वन् न शृणोति एनाम् उतो त्वस्मै तन्वम् विसस्रे जाय इव पत्ये उशती सुवसाः ।
अपि खलु एकः पश्यन् अपि न पश्यति वाचम् ।
अपि खलु एकः श्र्ण्वन् अपि न श्र्णोति एनाम् ।
अविद्वांसम् आह अर्धम् ।
उतो त्वस्मै तन्वम् विसस्रे ।
तनुम् विवृणुते ।
जाया इव पत्ये उशती सुवासाः ।
तद् यथा जाया पत्ये कामयमाना सुवासाः स्वम् आत्मानम् विवृणुते एवम् वाक् वाग्विदे स्वात्मानम् विवृणुते ।
वाक् नः विवृणुयात् आत्मानम् इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
उत त्वः ।
सक्तुम् इव ।
सक्तुम् इव तितौना पुनन्तः यत्र धीराः मनसा वचम् अक्रत अत्रा सखायः सख्यनि जानते भद्र एषाम् लक्ष्मीः निहिता अधि वाचि ।
सक्तुः सचतेः दुर्धावः भवति ।
कसतेः वा विपरीतात् विकसितो भवति ।
तितौ परिपवनम् भवति ततवत् वा तुन्नवत् वा ।
धीराः ध्यानवन्तः मनसा प्रज्ञानेन वाचम् अक्रत वाचम् अकृषत ।
अत्रा सखायः सख्यानि जानते ।
सायुज्यानि जानते ।
क्व ।
यः एषः दुर्घः मार्गः एकगम्यः वाग्विषयः ।
के पुनः ते ।
वैयाकरणाः ।
कुतः एतत् ।
भद्रा एषाम् लक्ष्मीः निहिता अधि वाचि ।
एषाम् वाचि भद्रा लक्ष्मीः निहिता भवति ।
लक्ष्मीः लक्षणात् भासनात् परिवृढा भवति ।
सक्तुम् इव ।
सारस्वतीम्. याज्ञिकाः पठन्ति ॒ आहिताग्निः अपशब्दम् प्रयुज्य प्रायश्चित्तीयाम् सारस्वतीम् इष्टिम् निर्वपेत् इति ।
प्रायश्चित्तीयाः मा भूम इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
सारस्वतीम् ।
दशम्याम् पुत्रस्य ।
याज्ञिकाः पठन्ति ॒ दशम्युत्तरकालम् पुत्रस्य जातस्य नाम विदध्यात् घोषवदादि अन्तरन्तःस्थम् अवृद्धम् त्रिपुरुषानूकम् अनरिप्रतिष्ठितम् ।
तत् हि प्रतिष्ठिततमम् भवति ।
द्व्यक्षरम् चतुरक्षरम् वा नाम कृतम् कुर्यात् न तद्धितम् इति ।
न च अन्तरेण व्याकरणम् कृतः तद्धिताः वा शक्याः विज्ञातुम् ।
दशम्याम् पुत्रस्य ।
सुदेवः असि ।
सुदेवः असि वरुण यस्य ते सप्त सिन्धवः अनुक्षरन्ति काकुदम् सूर्म्यम् सुषिरम् इव ।
सुदेवः असि वरुण सत्यदेवः असि यस्य ते सप्त सिन्धवः सप्त विभक्तयः ।
अनुक्षरन्ति काकुदम् ।
काकुदम् तालु ।
काकुः जिह्वा सा अस्मिन् उद्यते इति काकुदम् ।
सूर्म्यम् सुषिराम् इव ।
तद् यथा शोभनाम् ऊर्मीम् सुषिराम् अग्निः अन्तः प्रविश्य दहति एवम् तव सप्त सिन्धवः सप्त विभक्तयः तालु अनुक्षरन्ति ।
तेन असि सत्यदेवः ।
सत्यदेवाः स्याम इति अध्येयम् व्याकरणम् ।
सुदेवः असि ।
किम् पुनः इदम् व्याकरनम् एव अधिजिगांसमानेभ्यः प्रयोजनम् अन्वाख्यायते न पुनः अन्यत् अपि किम् चित् ।
ओम् इति उक्त्वा वृत्तान्तशः शम् इति एवमादीन् शब्दान् पठन्ति ।
पुराकल्पे एतत् आसीत् ॒ संस्कारोत्तरकालम् ब्राह्मणाः व्याकरणम् स्म अधीयते ।
तेभ्यः तत्र स्थानकरणानुप्रदानज्ञेभ्यः वैदिकाः शब्दाः उपदिश्यन्ते ।
तत् अद्यत्वे न तथा ।
वेदम् अधीत्य त्वरिताः वक्तारः भवन्ति ॒ वेदात् नः वैदिकाः शब्दाः सिद्धाः लोकात् च लौकिकाः ।
अनर्थकम् व्याकरणम् इति ।
तेभ्यः विप्रतिपन्नबुद्धिभ्यः अध्येतृभ्यः आचार्यः इदम् शास्त्रम् अन्वाचष्टे ॒ इमानि प्रयोजनानि अध्येयम् व्याकरणम् इति ।
उक्तः शब्दः ।
स्वरूपम् अपि उक्तम् ।
प्रयोजनानि अपि उक्तानि ।
शब्दानुशासनम् इदानीम् कर्तव्यम् ।
तत् कथम् कर्तव्यम् ।
किम् शब्दोपदेशः कर्तव्यः आहोस्वित् अपशब्दोपदेशः आहोस्वित् उभयोपदेशः इति ।
अन्यतरोपदेशेन कृतम् स्यात् ।
तत् यथा भक्ष्यनियमेन अभक्ष्यप्रतिषेधो गम्यते ।
पञ्च पञ्चनखाः भक्ष्याः इति उक्ते गम्यते एतत् ॒ अतः अन्ये अभक्ष्याः इति ।
अभक्ष्यप्रतिषेधेन वा भक्ष्यनियमः ।
तत् यथा अभक्ष्यः ग्राम्यकुक्कुटः अभक्ष्यः ग्राम्यशूकरः इति उक्ते गम्यते एतत् ॒ आरण्यः भक्ष्यः इति ।
एवम् इह अपि ॒ यदि तावत् शब्दोपदेशः क्रियते गौः इति एतस्मिन् उपदिष्टे गम्यते एतत् ॒ गाव्यादयः अपशब्दाः इति ।
अथ अपशब्दोपदेशः क्रियते गाव्यादिषु उपदिष्टेषु गम्यते एतत् ॒ गौः इति एषः शब्दः इति ।
किम् पुनः अत्र ज्यायः ।
लघुत्वात् शब्दोपदेशः ।
लघीयान् शब्दोपदेशः गरीयान् अपशब्दोपदेशः ।
एकैकस्य शब्दस्य बहवः अपभ्रंशाः ।
तत् यथा ।
गौः इति अस्य शब्दस्य गावीगोणीगोतागोपोतलिकादयः अपभ्रंशाः ।
इष्टान्वाख्यानम् खलु अपि भवति ।
अथ एतस्मिन् शब्दोपदेशे सति किम् शब्दानाम् प्रतिपत्तौ प्रतिपदपाठः कर्तव्यः ॒ गौः अश्वः पुरुषः हस्ती शकुनिः मृगः ब्राह्मणः इति एवमादयः शब्दाः पठितव्याः ।
न इति आह ।
अनभ्युपायः एषः शब्दानाम् प्रतिपत्तौ प्रतिपदपाठः ।
एवम् हि श्रूयते ॒ बृहस्पतिः इन्द्राय दिव्यम् वर्षसहस्रम् प्रतिपदोक्तानाम् शब्दानाम् शब्दपारायणम् प्रोवाच न अन्तम् जगाम ।
बृहस्पतिः च प्रवक्ता इन्द्रः च अध्येता दिव्यम् वर्षसहस्रम् अध्ययनकालः न च अन्तम् जगाम ।
किम् पुनः अद्यत्वे ।
यः सर्वथा चिरम् जीवति सः वर्षशतम् जीवति ।
चतुर्भिः च प्रकारैः विद्या उपयुक्ता भवति आगमकालेन स्वाध्यायकालेन प्रवचनकालेन व्यवहारकालेन इति ।
तत्र च आगमकालेन एव आयुः पर्युपयुक्तम् स्यात् ।
तस्मात् अनभ्युपायः शब्दानाम् प्रतिपत्तौ प्रतिपदपाठः ।
कथम् तर्हि इमे शब्दाः प्रतिपत्तव्याः ।
किम् चित् सामन्यविशेषवत् लक्षणम् प्रवर्त्यम् येन अल्पेन यत्नेन महतः महतः शब्दौघान् प्रतिपद्येरन् ।
किम् पुनः तत् ।
उत्सर्गापवादौ ।
कः चित् उत्सर्गः कर्तव्यः कः चित् अपवादः ।
कथञ्जातीयकः पुनः उत्सर्गः कर्तव्यः कथञ्जातीयकः अपवादः ।
सामन्येन उत्सर्गः कर्तव्यः ।
तत् यथा कर्मणि अण् ।
तस्य विशेषेण अपवादः ।
तत् यथा ।
आतः अनुपसर्गे कः ।
किम् पुनः आकृतिः पदार्थः आहोस्वित् द्रव्यम् ।
उभयम् इति आह ।
कथम् ज्ञायते ।
उभयथा हि आचार्येण सूत्राणि पठितानि ।
आकृतिम् पदार्थम् मत्वा जात्याख्यायाम् एकस्मिन् बहुवचनम् अन्यतरस्याम् इति उच्यते ।
द्रव्यम् पदार्थम् मत्वा सरूपाणाम् एकशेषः एकविभक्तौ इति एकशेषः आरभ्यते ।
किम् पुनः नित्यः शब्दः आहोस्वित् कार्यः ।
सङ्ग्रहे एतत् प्राधान्येन परीक्षितम् नित्यः वा स्यात् कार्यः वा इति ।
तत्र उक्ताः दोषाः प्रयोजनानि अपि उक्तानि ।
तत्र तु एषः निर्णयः यदि एव नित्यः अथ अपि कार्यः उभयथा अपि लक्षणम् प्रवर्त्यम् इति ।
कथम् पुनः इदम् भगवतः पाणिनेः आचार्यस्य लक्षणम् प्रवृत्तम् ।
सिद्धे शब्दार्थसम्बन्धे ।
सिद्धे शब्दे अर्थे सम्बन्धे च इति ।
अथ सिद्धशब्दस्य कः पदार्थः ।
नित्यपर्यायवाची सिद्धशब्दः ।
कथम् ज्ञायते ।
यत् कूटस्थेषु अविचालिषु भावेषु वर्तते ।
तत् यथा सिद्धा द्यौः , सिद्धा पृथिवी सिद्धम् आकाशम् इति ।
ननु च भोः कार्येषु अपि वर्तते ।
तत् यथा सिद्धः ओदनः , सिद्धः सूपः सिद्धा यवागूः इति ।
यावता कार्येषु अपि वर्तते तत्र कुतः एतत् नित्यपर्यायवाचिनः ग्रहणम् न पुनः कार्ये यः सिद्धशब्दः इति ।
सङ्ग्रहे तावत् कार्यप्रतिद्वन्द्विभावात् मन्यामहे नित्यपर्यायवाचिनः ग्रहणम् इति ।
इह अपि तत् एव ।
अथ वा सन्ति एकपदानि अपि अवधारणानि ।
तत् यथा ॒ अब्भक्षः वायुभक्षः इति ।
अपः एव भक्षयति वायुम् एव भक्षयति इति गम्यते ।
एवम् इह अपि सिद्धः एव न साध्यः इति ।
अथ वा पूर्वपदलोपः अत्र द्रष्टव्यः ॒ अत्यन्तसिद्धः सिद्धः इति ।
तत् यथा देवदत्तः दत्तः , सत्यभामा भामा इति ।
अथ वा व्याख्यानतः विशेषप्रतिपत्तिः न हि सन्देहात् अलक्षणम् इति नित्यपर्यायवाचिनः ग्रहणम् इति व्याख्यास्यामः ।
किम् पुनः अनेन वर्ण्येन ।
किम् न महता कण्ठेन नित्यशब्दः एव उपात्तः यस्मिन् उपादीयमाने असन्देहः स्यात् ।
मङ्गलार्थम् ।
माङ्गलिकः आचार्यः महतः शास्त्रौघस्य मङ्गलार्थम् सिद्धशब्दम् आदितः प्रयुङ्क्ते ।
मङ्गलादीनि हि शास्त्राणि प्रथन्ते वीरपुरुषकाणि च भवन्ति आयुष्मत्पुरुषकाणि च ।
अध्येतारः च सिद्धार्थाः यथा स्युः इति ।
अयम् खलु अपि नित्यशब्दः न अवश्यम् कूटस्थेषु अविचालिषु भावेषु वर्तते ।
किम् तर्हि ।
आभीक्ष्ण्ये अपि वर्तते ।
तत् यथा नित्यप्रहसितः नित्यप्रजल्पितः इति ।
यावता आभीक्ष्ण्ये अपि वर्तते तत्र अपि अन्येन एव अर्थः स्यात् व्याख्यानतः विशेषप्रतिपत्तिः न हि सन्देहात् अलक्षणम् इति ।
पश्यति तु आचार्यः मङ्गलार्थः च एव सिद्धशब्दः आदितः प्रयुक्तः भविष्यति शक्ष्यामि च एनम् नित्यपर्यायवाचिनम् वर्णयितुम् इति ।
अतः सिद्धशब्दः एव उपात्तः न नित्यशब्दः
अथ कम् पुनः पदार्थम् मत्वा एषः विग्रहः क्रियते सिद्धे शब्दे अर्थे सम्बन्धे च इति ।
आकृतिम् इति आह ।
कुतः एतत् ।
आकृतिः हि नित्या ।
द्रव्यम् अनित्यम् ।
अथ द्रव्ये पदार्थे कथम् विग्रहः कर्तव्यः ।
सिद्धे शब्दे अर्थसम्बन्धे च इति ।
नित्यः हि अर्थवताम् अर्थैः अभिसम्बन्धः ।
अथ वा द्रव्ये एव पदार्थे एषः विग्रहः न्याय्यः सिद्धे शब्दे अर्थे सम्बन्धे च इति. द्रव्यम् हि नित्यम् आकृतिः अनित्या ।
कथम् ज्ञायते ।
एवम् हि दृश्यते लोके ।
मृत् कया चित् आकृत्या युक्ता पिण्डः भवति ।
पिण्डाकृतिम् उपमृद्य घटिकाः किर्यन्ते ।
घटिकाकृतिम् उपमृद्य कुण्डिकाः क्रियन्ते ।
तथा सुवर्णम् कया चित् आकृत्या युक्तम् पिण्डः भवति ।
पिण्डाकृतिम् उपमृद्य रुचकाः क्रियन्ते ।
रुचकाकृतिम् उपमृद्य कटकाः क्रियन्ते ।
कटकाकृतिम् उप्मृद्य स्वस्तिकाः क्रियन्ते ।
पुनः आवृत्तः सुवर्णपिण्डः पुनः अपरया आकृत्या युक्तः खदिरागारसवर्णे कुण्डले भवतः ।
आकृतिः अन्या च अन्या च भवति द्रव्यम् पुनः तद् एव ।
आकृत्युपमर्देन द्रव्यम् एव अवशिष्यते ।
आकृतौ अपि पदार्थे एषः विग्रहः न्याय्यः सिद्धे शब्दे अर्थे सम्बन्धे च इति ।
ननु च उक्तम् आकृतिः अनित्या इति ।
न एतत् अस्ति ।
नित्या आकृतिः ।
कथम् ।
न क्व चित् उपरता इति कृत्वा सर्वत्र उपरता भवति ।
द्रव्यान्तरस्था तु उपलभ्यते ।
अथ वा न इदम् एव नित्यलक्षणम् ध्रुवम् कूटस्थम् अविचालि अनपायोपजनविकारि अनुत्पत्ति अवृद्धि अव्यययोगि इति तन् नित्यम् इति ।
तत् अपि नित्यम् यस्मिन् तत्त्वम् न विहन्यते ।
किम् पुनः तत्त्वम् ।
तद्भावः तत्त्वम् ।
आकृतौ अपि तत्त्वम् न विहन्यते ।
अथ वा किम् नः एतेन इदम् नित्यम् इदम् अनित्यम् इति ।
यत् नित्यम् तम् पदार्थम् मत्वा एषः विग्रहः क्रियते सिद्धे शब्दे अर्थे सम्बन्धे च इति ।
कथम् पुनः ज्ञायते सिद्धः शब्दः अर्थः सम्बन्धः च इति ।
लोकतः ।
यत् लोके अर्थम् उपादाय शब्दान् प्रयुञ्जते ।
न एषाम् निर्वृत्तौ यत्नम् कुर्वन्ति ।
ये पुनः कार्याः भावाः निर्वृत्तौ तावत् तेषाम् यत्नः क्रियते ।
तत् यथा ।
घटेन कार्यम् करिष्यन् कुम्भकारकुलम् गत्वा आह कुरु घटम् ।
कार्यम् अनेन करिष्यामि इति ।
न तद्वत् शब्दान् प्रयोक्ष्यमाणः वैयाकरणकुलम् गत्वा आह ।
कुरु शब्दान् ।
प्रयोक्ष्ये इति ।
तावति एव अर्थम् उपादाय शब्दान् प्रयुञ्जते ।
यदि तर्हि लोकः एषु प्रमाणम् किम् शास्त्रेण क्रियते ।
लोकतः अर्थप्रयुक्ते शब्दप्रयोगे शास्त्रेण धर्मनियमः ।
लोकतः अर्थप्रयुक्ते शब्दप्रयोगे शास्त्रेण धर्मनियमः क्रियते ।
किम् इदम् धर्मनियमः इति ।
धर्माय नियमः धर्मनियमः धर्मार्थः वा नियमः धर्मनियमः धर्मप्रयोजनः वा नियमः धर्मनियमः ।
यथा लौकिकवैदिकेषु ।
प्रियतद्धिताः दाक्षिणात्याः ।
यथा लोके वेदे च इति प्रयोक्तव्ये यथा लौकिकवैदिकेषु इति प्रयुञ्जते ।
अथ वा युक्तः एव तद्धितार्थः ।
यथा लौकिकेषु वैदिकेषु च कृतान्तेषु ।
लोके तावत् अभक्ष्यः ग्राम्यकुक्कुटः अभक्ष्यः ग्राम्यशूकरः इति उच्यते ।
भक्ष्यम् च नाम क्षुत्प्रतीघातार्थम् उपादीयते ।
शक्यम् च अनेन श्वमांसादिभिः अपि क्षुत् प्रतिहन्तुम् ।
तत्र नियमः क्रियते ।
इदम् भक्ष्यम् ।
इदम् अभक्ष्यम् इति ।
तथा खेदात् स्त्रीषु प्रवृत्तिः भवति ।
समानः च खेदविगमः गम्यायाम् च अगम्यायाम् च ।
तत्र नियमः क्रियते ॒ इयम् गम्या इयम् अगम्या इति ।
वेदे खलु अपि पयोव्रतः ब्राह्मणः यवागूव्रतः राजन्यः आमिक्षाव्रतः वैश्यः इति उच्यते ।
व्रतम् च नाम अभ्यवहारार्थम् उपादीयते ।
शक्यम् च अनेन शालिमांसादीनि अपि व्रतयितुम् ।
तत्र नियमः क्रियते ।
तथा बैल्वः खादिरः वा यूपः स्यात् इति उच्यते ।
यूपः च नाम पश्वनुबन्धार्थम् उपादीयते ।
शक्यम् च अनेन किम् चित् एव काष्ठम् उच्छ्रित्य अनुच्छ्रित्य वा पशुः अनुबन्द्धुम् ।
तत्र नियमः क्रियते ।
तथा अग्नौ कपालानि अधिश्रित्य अभिमन्त्रयते ।
भृगूणाम् अङ्गिरसाम् घर्मस्य तपसा तप्यध्वम् इति ।
अन्तरेण अपि मन्त्रम् अग्निः दहनकर्मा कपालानि सन्तापयति ।
तत्र नियमः क्रियते ।
एवम् क्रियमाणम् अभ्युदयकारि भवति इति ।
एवम् इह अपि समानायाम् अर्थगतौ शब्देन च अपशब्देन च धर्मनियमः क्रियते ।
शब्देन एव अर्थः अभिधेयः न अपशब्देन इति ।
एवम् क्रियमाणम् अभ्युदयकारि भवति इति ।
अस्ति अप्रयुक्तः ।
सन्ति वै शब्दाः अप्रयुक्ताः ।
तत् यथा ऊष तेर चक्र पेच इति ।
किम् अतः यत् सन्ति अप्रयुक्ताः ।
प्रयोगात् हि भवान् शब्दानाम् साधुत्वम् अध्यवस्यति ।
ये इदानीम् अप्रयुक्ताः न अमी साधवः स्युः ।
इदम् विप्रतिषिद्धम् यत् उच्यते सन्ति वै शब्दाः अप्रयुक्ताः इति ।
यदि सन्ति न अप्रयुक्ताः ।
अथ अप्रयुक्ताः न सन्ति ।
सन्ति च अप्रयुक्ताः च इति विप्रतिषिद्धम् ।
प्रयुञ्जानः एव खलु भवान् आह सन्ति शब्दाः अप्रयुक्ताः इति ।
कः च इदानीम् अन्यः भवज्जातीयकः पुरुषः शब्दानाम् प्रयोगे साधुः स्यात् ।
न एतत् विप्रतिषिद्धम् ।
सन्ति इति तावत् ब्रूमः यत् एतान् शास्त्रविदः शास्त्रेण अनुविदधते ।
अप्रयुक्ताः इति ब्रूमः यत् लोके अप्रयुक्ताः इति ।
यत् अपि उच्यते कः च इदानीम् अन्यः भवज्जातीयकः पुरुषः शब्दानाम् प्रयोगे साधुः स्यात् इति ।
न ब्रूमः अस्माभिः अप्रयुक्ताः इति ।
किम् तर्हि ।
लोके अप्रयुक्ताः इति ।
ननु च भवान् अपि अभ्यन्तरः लोके ।
अभ्यन्तरः अहम् लोके न तु अहम् लोकः ।
अस्ति अप्रयुक्तः इति चेत् न अर्थे शब्दप्रयोगात् ।
अस्ति अप्रयुक्तः इति चेत् तत् न ।
किम् कारणम् ।
अर्थे शब्दप्रयोगात् ।
अर्थे शब्दाः प्रयुज्यन्ते ।
सन्ति च एषाम् शब्दानाम् अर्थाः येषु अर्थेषु प्रयुज्यन्ते ।
अप्रयोगः प्रयोगान्यत्वात् ।
अप्रयोगः खलु एषां शब्दानाम् न्याय्यः ।
कुतः ।
प्रयोगान्यत्वात् ।
यत् एतेषाम् शब्दानाम् अर्थे अन्यान् शब्दान् प्रयुञ्जते ।
तत् यथा ।
ऊष इति एतस्य शब्दस्य अर्थे क्व यूयम् उषिताः ।
तेर इति अस्य अर्थे किम् यूयम् तीर्णाः ।
चक्र इति अस्य अर्थे किम् यूयम् कृतवन्तः ।
पेच इति अस्य अर्थे किम् यूयम् पक्ववन्तः इति ।
अप्रयुक्ते दीर्घसत्त्रवत् ।
यदि अपि अप्रयुक्ताः अवश्यम् दीर्घसत्त्रवत् लक्षणेन अनुविधेयाः ।
तत् यथा ।
दीर्घसत्त्राणि वार्षशतिकानि वार्षसहस्रिकाणि च ।
न च अद्यत्वे कः चित् अपि व्यवहरति ।
केवलम् ऋषिसम्प्रदायः धर्मः इति कृत्वा याज्ञिकाः शास्त्रेण अनुविदधते ।
सर्वे देशान्तरे ।
सर्वे खलु अपि एते शब्दाः देशान्तरे प्रयुज्यन्ते ।
न च एते उपलभ्यन्ते ।
उपलब्धौ यत्नः क्रियताम् ।
महान् हि शब्दस्य प्रयोगविषयः ।
सप्तद्वीपा वसुमती त्रयः लोकाः चत्वारः वेदाः साङ्गाः सरहस्याः बहुधा विभिन्नाः एकशतम् अध्वर्युशाखाः सहस्रवर्त्मा सामवेदः एकविंसतिधा बाह्वृच्यम् नवधा आथर्वणः वेदः वाकोवाक्यम् इतिहासः पुराणम् वैद्यकम् इति एतावान् शब्दस्य प्रयोगविषयः ।
एतावन्तम् शब्दस्य प्रयोगविषयम् अननुनिशम्य सन्ति अप्रयुक्ताः इति वचनम् केवलम् साहसमात्रम् ।
एतस्मिन् अतिमहति शब्दस्य प्रयोगविषये ते ते शब्दाः तत्र तत्र नियतविषयाः दृश्यन्ते ।
तत् यथा ।
शवतिः गतिकर्मा कम्बोजेषु एव भाषितः भवति ।
विकारे एनम् आर्याः भाषन्ते शवः इति ।
हम्मतिः सुराष्ट्रेषु रंहतिः प्राच्यमध्येषु गमिम् एव तु आर्याः प्रयुञ्जते ।
दातिः लवनार्थे प्राच्येषु दात्रम् उदीच्येषु ।
ये च अपि एते भवतः अप्रयुक्ताः अभिमताः शब्दाः एतेषाम् अपि प्रयोगः दृश्यते ।
क्व ।
वेदे ।
यत् वः रेवतीः रेवत्यम् तत् ऊष ।
यत् मे नरः श्रुत्यम् ब्रह्म चक्र ।
यत्र नः चक्र जरसम् तनुनाम् इति ।
किम् पुनः शब्दस्य ज्ञाने धर्मः आहोस्वित् प्रयोगे ।
कः च अत्र विशेषः ।
ज्ञाने धर्मः इति चेत् तथा अधर्मः ।
ज्ञाने धर्मः इति चेत् तथा अधर्मः प्राप्नोति ।
यः हि शब्दान् जानाति अपशब्दान् अपि असौ जानाति ।
यथा एव शब्दज्ञाने धर्मः एवम् अपशब्दज्ञाने अपि अधर्मः ।
अथ वा भूयान् अधर्मः प्राप्नोति ।भूयांसः अपशब्दाः अल्पीयांसः शब्दाः ।
एकैकस्य शब्दस्य बहवः अपभ्रंशाः ।
तत् यथा ।
गौः इति अस्य गावी गोणी गोता गोपोतलिका इति एवमादयः अपभ्रंशाः ।
आचारे नियमः ।
आचारे पुनः ऋषिः नियमम् वेदयते ।
ते असुराः हेलयः हेलयः इति कुर्वन्तः पराबभूवुः इति ।
अस्तु तर्हि प्रयोगे ।
प्रयोगे सर्वलोकस्य ।
यदि प्रयोगे धर्मः सर्वः लोकः अभ्युदयेन युज्येत ।
कः च इदानीम् भवतः मत्सरः यदि सर्वः लोकः अभ्युदयेन युज्येत ।
न खलु कः चित् मत्सरः ।
प्रयत्नानर्थक्यम् तु भवति ।
फलवता च नाम प्रयत्नेन भवितव्यम् न च प्रयत्नः फलात् व्यतिरेच्यः ।
ननु च ये कृतप्रयत्नाः ते साधीयः शब्दान् प्रयोक्ष्यन्ते ।
ते एव साधीयः अभ्युदयेन योक्ष्यन्ते ।
व्यतिरेकः अपि वै लक्ष्यते ।
दृश्यन्ते हि कृतप्रयत्नाः च अप्रवीणाः अकृतप्रयत्नाः च प्रवीणाः ।
तत्र फलव्यतिरेकः अपि स्यात् ।
एवम् तर्हि न अपि ज्ञाने एव धर्मः न अपि प्रयोगे एव ।
किम् तर्हि शास्त्रपूर्वके प्रयोगे अभ्युदयः तत् तुल्यम् वेदशब्देन ।
शास्त्रपूर्वकम् यः शब्दान् प्रयुङ्क्ते सः अभ्युदयेन युज्यते ।
तत् तुल्यम् वेदशब्देन ।
वेदशब्दाः अपि एवम् अभिवदन्ति ।
यः अग्निष्टोमेन यजते यः उ च एनम् एवम् वेद ।
यः अग्निम् नाचिकेतम् चिनुते यः उ च एनम् एवम् वेद ।
अपरः आह ॒ तत् तुल्यम् वेदशब्देन इति ।
यथा वेदशब्दाः नियमपूर्वम् अधीताः फलवन्तः भवन्ति एवम् यः शास्त्रपूर्वकम् शब्दान् प्रयुङ्क्ते सः अभ्युदयेन युज्यते इति ।
अथ वा पुनः अस्तु ज्ञाने एव धर्मः इति ।
ननु च उक्तम् ज्ञाने धर्मः इति चेत् तथा अधर्मः इति ।
न एषः दोषः ।
शब्दप्रमाणकाः वयम् ।
यत् शब्दः आह तत् अस्माकम् प्रमाणम् ।
शब्दः च शब्दज्ञाने धर्मम् आह न अपशब्दज्ञाने अधर्मम् ।
यत् च पुनः अशिष्टाप्रतिषिद्धम् न एव तत् दोषाय भवति न अभ्युदयाय ।
तत् यथा ।
हिक्कितहसितकण्डूयितानि न एव दोषाय भवन्ति न अपि अभ्युदयाय ।
अथ वा अभ्युपायः एव अपशब्दज्ञानम् शब्दज्ञाने ।
यः अपशब्दान् जानाति शब्दान् अपि असौ जानाति ।
तत् एवम् ज्ञाने धर्मः इति ब्रुवतः अर्थात् आपन्नम् भवति अपशब्दज्ञानपूर्वके शब्दज्ञाने धर्मः इति ।
अथ वा कूपखानकवत् एतत् भवति ।
तत् यथा कूपखानकः खनन् यदि अपि मृदा पांसुभिः च अवकीर्णः भवति सः अप्सु सञ्जातासु ततः एव तम् गुणम् आसादयति येन सः च दोषः निर्हण्यते भूयसा च अभ्युदयेन योगः भवति एवम् इह अपि यदि अपि अपशब्दज्ञाने अधर्मः तथा अपि यः तु असौ शब्दज्ञाने धर्मः तेन सः च दोषः निर्घानिष्यते भूयसा च अभ्युदयेन योगः भविष्यति ।
यत् अपि उच्यते आचारे नियमः इति याज्ञे कर्मणि सः नियमः ।
एवम् हि श्रूयते ।
यर्वाणः तर्वाणः नाम ऋषयः बभूवुः प्रत्यक्षधर्माणः परापरज्ञाः विदितवेदितव्याः अधिगतयाथातथ्याः ।
ते तत्रभवन्तः यत् वा नः तत् वा नः इति प्रोयोक्तव्ये यर् वा णः तर् वा णः इति प्रयुञ्जते याज्ञे पुनः कर्मणि न अपभाषन्ते ।
तैः पुनः असुरैः याज्ञे कर्मणि अपभाषितम् ।
ततः ते पराबभूताः ।
अथ व्याकरणम् इति अस्य शब्दस्य कः पदार्थः ।
सूत्रम् ।
सूत्रे व्याकरणे षष्ठ्यर्थः अनुपपन्नः ।
सूत्रे व्याकरणे षष्ठ्यर्थः न उपपद्यते व्याकरणस्य सूत्रम् इति ।
किम् हि तत् अन्यत् सूत्रात् व्याकरणम् यस्य अदः सूत्रम् स्यात् ।
शब्दाप्रतिपत्तिः ।
शब्दानाम् च अप्रतिपत्तिः प्राप्नोति व्याकरणात् शब्दान् प्रतिपद्यामहे इति ।
न हि सूत्रतः एव शब्दान् प्रतिपद्यन्ते ।
किम् तर्हि ।
व्याख्यानतः च ।
ननु च तत् एव सूत्रम् विगृहीतम् व्याख्यानम् भवति ।
न केवलानि चर्चापदानि व्याख्यनम् वृद्धिः आत् ऐच् इति ।
किम् तर्हि ।
उदाहरणम् प्रत्युदाहरणम् वाक्याध्याहारः इति एतत् समुदितम् व्याख्यानम् भवति ।
एवम् तर्हि शब्दः ।
शब्दे ल्युडर्थः ।
यदि शब्दः व्याकरणम् ल्युडर्थः न उपपद्यते व्याक्रियते अनेन इति व्याकरणम् ।
न हि शब्देन किम् चित् व्याक्रियते ।
केन तर्हि ।
सूत्रेण ।
भवे ।
भवे च तद्धितः न उपपद्यते व्याकरणे भवः योगः वैयाकरणः इति ।
न हि शब्दे भवः योगः ।
क्व तर्हि ।
सूत्रे ।
प्रोक्तादयः च तद्धिताः ।
प्रोक्तादयः च तद्धिताः न उपपद्यन्ते पाणिनिना प्रोक्तम् पाणिनीयम् , आपिशलम् , काशकृत्स्नम् इति ।
न हि पाणिनिना शब्दाः प्रोक्ताः ।
किम् तर्हि ।
सूत्रम् ।
किमर्थम् इदम् उभयम् उच्यते भवे प्रोक्तादयः च तद्धिताः इति न प्रोक्तादयः च तद्धिताः इति एव भवे अपि तद्धितः चोदितः स्यात् ।
पुरस्तात् इदम् आचार्येण दृष्टम् भवे तद्धितः इति तत् पठितम् ।
ततः उत्तरकालम् इदम् दृष्टम् प्रोक्तादयः च तद्धिताः इति तत् अपि पठितम् ।
न च इदानीम् आचार्याः सूत्राणि कृत्वा निवर्तयन्ति ।
अयम् तावत् अदोषः यत् उच्यते शब्दे ल्युडर्थः इति ।
न अवश्यम् करणाधिकरणयोः एव ल्युट् विधीयते किम् तर्हि अन्येषु अपि कारकेषु कृत्यल्युटः बहुलम् इति ।
तत् यथा प्रस्कन्दनम् प्रपतनम् इति ।
अथ वा शब्दैः अपि शब्दाः व्याक्रियन्ते ।
तत् यथा गौः इति उक्ते सर्वे सन्देहाः निवर्तन्ते न अश्वः न गर्दभः इति ।
अयम् तर्हि दोषः भवे प्रोक्तादयः च तद्धिताः इति ।
एवम् तर्हि लक्ष्यलक्षणे व्याकरणम् ।
लक्ष्यम् च लक्षणम् च एतत् समुदितम् व्याकरणम् भवति ।
किम् पुनः लक्ष्यम् लक्षणम् च ।
शब्दः लक्ष्यम् सूत्रम् लक्षणम् ।
एवम् अपि अयम् दोषः समुदाये व्याकरणशब्दः प्रवृत्तः अवयवे न उपपद्यते ।
सूत्राणि च अधीयानः इष्यते वैयाकरणः इति ।
न एषः दोषः ।
समुदायेषु हि शब्दाः प्रवृत्ताः अवयवेषु अपि वर्तन्ते ।
तत् यथा पूर्वे पञ्चालाः , उत्तरे पञ्चालाः , तैलम् भुक्तम् , घृतम् भुक्तम् , शुक्लः , नीलः , कृष्णः इति ।
एवम् अयम् समुदाये व्याकरणशब्दः प्रवृत्तः अवयवे अपि वर्तते ।
अथ वा पुनः अस्तु सूत्रम् ।
ननु च उक्तम् सूत्रे व्याकरणे षष्ठ्यर्थः अनुपपन्नः इति ।
न एष दोषः ।
व्यपदेशिवद्भावेन भविष्यति ।
यत् अपि उच्यते शब्दाप्रतिपत्तिः इति न हि सूत्रतः एव शब्दान् प्रतिपद्यन्ते किम् तर्हि व्याख्यानतः च इति परिहृतम् एतत् तत् एव सूत्रम् विगृहीतम् व्याख्यानम् भवति इति ।
ननु च उक्तम् न केवलानि चर्चापदानि व्याख्यानम् वृद्धिः आत् ऐच् इति किम् तर्हि उदाहरणम् प्रत्युदाहरणम् वाक्याध्याहारः इति एतत् समुदितम् व्याख्यानम् भवति इति ।
अविजानतः एतत् एवम् भवति ।
सूत्रतः एव हि शब्दान् प्रतिपद्यन्ते ।
आतः च सूत्रतः एव यः हि उत्सूत्रम् कथयेत् न अदः गृह्येत ।
अथ किमर्थः वर्णानाम् उपदेशः ।
वृत्तिसमवायार्थः उपदेशः । वृत्तिसमवायार्थः वर्णानाम् उपदेशः कर्तव्यः ।
किम् इदम् वृत्तिसमवयार्थः इति ।
वृत्तये समवायः वृत्तिसमवायः , वृत्त्यर्थः वा समवायः वृत्तिसमवायः , वृत्तिप्रयोजनः वा वृत्तिसमवयः ।
का पुनः वृत्तिः ।
शास्त्रप्रवृत्तिः ।
अथ कः समवयः ।
वर्णानाम् आनुपूर्व्येण सन्निवेशः ।
अथ कः उपदेशः ।
उच्चारणम् ।
कुतः एतत् ।
दिशिः उच्चारणक्रियः ।
उच्चार्य हि वर्णान् आह ॒ उपदिष्टाः इमे वर्णाः इति ।
अनुबन्धकरणार्थः च । अनुबन्धकरणार्थः च वर्णानाम् उपदेशः कर्तव्यः ।
अनुबन्धान् आसङ्क्ष्यामि इति ।
न हि अनुपदिश्य वर्णान् अनुबन्धाः शक्याः आसङ्क्तुम् ।
सः एषः वर्णानाम् उपदेशः वृत्तिसमवायार्थः च अनुबन्धकरणार्थः च ।
वृत्तिसमवायः च अनुबन्धकरणार्थः च प्रत्याहारार्थम् ।
प्रत्याहारः वृत्त्यर्थः ।
इष्टबुद्ध्यर्थः च ।
इष्टबुद्ध्यर्थः च वर्णानाम् उपदेशः ।
इष्टान् वर्णान् भोत्स्ये इति ।
इष्टबुद्ध्यर्थः च इति चेत् उदात्तानुदात्तस्वरितानुनासिक्दीर्घप्लुतानाम् अपि उपदेशः । इष्टबुद्ध्यर्थः च इति चेत् उदात्तानुदात्तस्वरितानुनासिक्दीर्घप्लुतानाम् अपि उपदेशः कर्तव्यः ।
एवङ्गुणाः अपि हि वर्णाः इष्यन्ते ।
आकृत्युपदेशात् सिद्धम् ।
आकृत्युपदेशात् सिद्धम् एतत् ।
अवर्णाकृतिः उपदिष्टा सर्वम् अवर्णकुलम् ग्रहीष्यति ।
तथा इवर्णकुलाकृतिः ।
तथा उवर्णकुलाकृतिः ।
आकृत्युपदेशात् सिद्धम् इति चेत् संवृतादीनाम् प्रतिषेधः ।
आकृत्युपदेशात् सिद्धम् इति चेत् संवृतादीनाम् प्रतिषेधः वक्तव्यः ।
के पुनः संवृतादयः ।
संवृतः कलः ध्मातः एणीकृतः अम्बूकृतः अर्धकः ग्रस्तः निरस्तः प्रगीतः उपगीतः क्ष्विण्णः रोमशः इति ।
अपरः आह ॒ ग्रस्तम् निरस्तम् अविलम्बितम् निर्हतम् अम्बूकृतम् ध्मातम् अथो विकम्पितम् सन्दष्टम् एणीकृतम् अर्धकम् द्रुतम् विकीर्णम् एताः स्वरदोषभावनाः इति ।
अतः अन्ये व्यञ्जनदोषाः ।
न एषः दोषः ।
गर्गादिबिदादिपाठात् संवृतादीनाम् निवृत्तिः भविष्यति ।
अस्ति अन्यत् गर्गादिबिदादिपाठे प्रयोजनम् ।
किम् ।
समुदायानाम् साधुत्वम् यथा स्यात् इति ।
एवम् तर्हि अष्टादशधा भिन्नाम् निवृत्तकलादिकाम् अवर्णस्य प्रत्यापत्तिम् वक्ष्यामि ।
सा तर्हि वक्तव्या ।
लिङ्गार्था तु प्रत्यापत्तिः ।
लिङ्गार्थ सा तर्हि भविष्यति ।
तत् तर्हि वक्तव्यम् ।
यदि अपि एतत् उच्यते अथ वा एतर्हि अनुबन्धशतम् न उच्चार्यम् इत्सञ्ज्ञा च न वक्तव्या लोपः च न वक्तव्यः ।
यत् अनुबन्धैः क्रियते तत् कलादिभिः करिष्यति ।
सिध्यति एवम् अपाणिनीयम् तु भवति ।
यथान्यासम् एव अस्तु ।
ननु च उक्तम् आकृत्युपदेशात् सिद्धम् इति चेत् संवृतादीनाम् प्रतिषेधः इति ।परिहृतम् एतत् गर्गादिबिदादिपाठात् संवृतादीनाम् निवृत्तिः भविष्यति ।
ननु च अन्यत् गर्गादिबिदादिपाठे प्रयोजनम् उक्तम् ।
किम् ।
समुदायानाम् साधुत्वम् यथा स्यात् इति ।
एवम् तर्हि उभयम् अनेन क्रियते ।
पाठः च एव विशेष्यते कलादयः च निवर्त्यन्ते ।
कथम् पुनः एकेन यत्नेन उभयम् लभ्यम् ।
लभ्यम् इति आह ।
कथम् ।
द्विगताः अपि हेतवः भवन्ति ।
तत् यथा ॒ आम्राः च सिक्ताः पितरः च प्रीणिताः इति ।
तथा वाक्यानि अपि ड्विष्ठानि भवन्ति ।
श्वेतः धावति , अलम्बुसानाम् याता इति ।
अथ वा इदम् तावत् अयम् प्रष्टव्यः ।
क्वे इमे संवृतादयः श्रूयेरन् इति ।
आगमेषु ।
आगमाः शुद्धाः पठ्यन्ते ।
विकारेषु तर्हि ।
विकाराः शुद्धाः पठ्यन्ते ।
प्रत्ययेषु तर्हि ।
प्रत्ययाः शुद्धाः पठ्यन्ते ।
धातुषु तर्हि ।
धातवः अपि शुद्धाः पठ्यन्ते ।
प्रातिपदिकेषु तर्हि ।
प्रातिपदिकानि अपि शुद्धानि पठ्यन्ते ।
यानि तर्हि अग्रहणानि प्रातिपदिकानि ।
एतेषाम् अपि स्वरवर्णानुपूर्वीज्ञानार्थः उपदेशः कर्तव्यः ।
शशः षषः इति मा भूत् ।
पलाशः पलाषः इति मा भूत् ।
मञ्चकः मञ्जकः इति मा भूत् ।
आगमाः च विकाराः च प्रत्ययाः सह धातुभिः उच्चार्यन्ते ततः तेषु न इमे प्राप्ताः कलादयः ।
No comments:
Post a Comment